rubru discussion

احیای حلقه‌های کند و کاو با روبرو / مباحثه ، محور آموزش مشارکتی‌

فهرست مطالب

تاریخچه مباحثه

مباحثه یکی از ویژگی‌های بسیار بجسته در نظام آموزشی ایرانی است که چند صد سال در مکتب‌خانه‌ها، حوزه‌ها، نظامیه‌ها و حتی مدرسه‌ها رونق داشته است. در الگوی مباحثه هر روز بعد از پایان ساعات درسی، طلاب و جویندگان دانش _ از طلبه‌های سال اول حوزه تا اساتیدی که در درس خارج بزرگان حوزه شرکت می‌کردند _ در جمع‌های معمولا دو یا سه نفره به گفتگو حول موضوعات تدریس شده در آن روز می‌پرداختند. آنها در حقیقت با ارائه خوانش خود از متن درس داده شده به هم‌مباحثه‌ای خود، به نقد و بررسی این خوانش پرداخته و در نتیجه فهم بهتر و عمیق‌تری از مطالب کلاس حاصل می‌شد.

با تغییر سنت آموزشی در ایران و رواج مدارس به سبک مدرن در دوران پهلوی اول، این سنت آموزشی به طور کلی از نظام آموزش و پرورش ایرانی حذف شد و حتی در حوزههای علمیه نیز کم رونق شده است.

توجه نظام آموزشی غربی به مباحثه و آموزش مشارکتی

این در حالی است که در غرب و اروپا مباحثه نه تنها مورد توجه قرار گرفته بلکه از ابتدایی تا دکتری از آن استفاده می‌شود و مفهوم مباحثه را به داخل کلاسهای درس کشاندهاند به طوری که جیمز دیلون (James T. Dillon) کتابی با عنوان «کاربرد مباحثه در کلاسهای درس» نوشته است.

همچنین بسیاری از اندیشمندانی که معتقد به لزوم آموزش فلسفه از دوران کودکی هستند موضوع مباحثه را مورد بررسی قرار داده اند؛ از جمله لیپمن (۱۹۹۱) (Lipman)، اسپلیتر و شارپ (۱۹۹۵) (Spliter & Sharp)، کم (۱۹۹۵) (Cam)، ویلکس (۱۹۹۵) (Wilks) و تیم اسپرود (Tim Sprod).

اسپرود با تأکید بر اهمیت وجود کارگاه های آموزش فلسفه برای کودکان می نویسد:

یکی از تأثیرگذارترین کتابها، «هنر پرسش»، نوشته «لورنس اسپلیتر»، در سال ۱۹۹۱ در کنفرانس فلسفه برای کودکان استرالیا بود. من از این تجربه در کتابم با عنوان مجلداتی به سوی اندیشه استفاده کرده‌ام، در جایی که نوشتم: «سوالاتی که معلم می پرسد، کلید تشکیل حلقه هستند. من فکر می کنم که تقریبا کل مشارکت معلم باید به شکل سوالات باشد.» عقیده معروف من در کارگاه هایم این است که محور راه اندازی حلقه مباحثه، نشان دهنده ی «سوال مناسب پرسیدن از کودک یا از کودک مناسب در زمان مناسب» است.

rubru Tim Sprod

آنچه خود داشت زِ بیگانه تمنا می کرد!

دکتر نعمت ا… فاضلی، هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی که در دوره دکتری انسانشناسی در دانشگاه لندن، پنج الگوی مباحثه را تجربه کرده است، می نویسد:

مباحثه روش بیگانه‌ای با آموزش در ایران نیست. همه می‌دانیم که روش سنتی «حوزه های علمیه دینی» همواره مباحثه بوده است، اصطلاح «بحث طلبگی» مفهومی «جا افتاده»، «پذیرفته» و «مصطلح» در زبان فارسی امروز است. زیرا مباحثه ریشه تاریخی عمیق در کلیت نظام، روش و تفکر آموزش در حوزه‌های علوم دینی دارد. اما متاسفانه اصطلاح هم‌عرض آن یعنی « بحث دانشجویی » در محاورات زبان فارسی معمول و متداول نیست و درصورت کاربرد آن، بسیار «نچسب» و «غیر متعارف» به نظر می رسد!‌

واژه‌شناسی مباحثه

مباحثه کلمه‌ای عربی از ماده «ب ح ث» و باب مفاعله به معنای «بحث دو سویه» است.

مباحثه به این معانی به کار می رود: بحث و مجادله با یکدیگر، پژوهیدن علم، مطارحه، مفاقهه، با یکدیگر بحث کردن، مناظره، گفتگو کردن بر سر موضوعی یا مسأله ای، بخصوص در مسائل علمی و نظری.

مباحثه چیست؟

دیلون در کتاب «کاربرد مباحثه در کلاسهای درس» مباحثه -که وی آن را «حلقه کندوکاو» می نامد- را اینگونه تعریف کرده است:

صورتی خاص از همکاری گروهی است که در طی آن اعضا با هم از مسئله ای مشترک پرسش می کنند، دیدگاه های مختلف را برای رسیدن به پاسخ بررسی می کنند، سطح درک یا شناخت افراد شرکت کننده را بالا می برند، و به نقد و داوری، تصمیم، تحلیل و عمل به موضوع مورد مباحثه می پردازند.

ماتیو لیپمن (Matthew Lipman) در کتاب «تفکر در آموزش» (۲۳۵:۱۹۹۱) «گپ زدن» (conversation)، «گفتگو» (dialogue) و «مباحثه» (discussion) را از یکدیگر متمایز می کند. به اعتقاد لیپمن هدف گپ زدن ایجاد نوعی «تعادل» (equilibrium) است. در گپ زدن، یک طرف درد دل می کند و طرف مصاحب گوش می دهد. متقابلآ مصاحب حرف و حدیث خودش را می گوید و دیگری گوش می کند. گپ زدن، تبادل افکار و احساسات در فضایی کاملآ صمیمی و نشاط بخش است.

اما بر خلاف گپ زدن، گفتگو و مذاکره درصدد تثبیت نوعی «عدم تعادل» (disequilibrium) است. در دیالوگ و مذاکره، هر «بحث و استدلالی» (argument) فورآ با نقد و «استدلال مقابل» (argument) آن مواجه می شود، نقدی که تلاش می کند بحث اولیه را نقض و درستی خود را اثبات کند. در دیالوگ طرفین خود را متعهد می دانند که از طریق مذاکره مسئله ای را حل کنند.

این در حالی است که ، هدف «مباحثه» (argument) تلاش برای افزایش فهم گفتگوکنندگان و تبیین پرسش های تازه است، نه درد دل، معامله، مجادله و هر چیز دیگر. آنچه در کلاس درس دانشگاه می تواند موثر و مفید باشد، مباحثه است، نه گپ و نه مذاکره.

استفن بروکفیلد و استفن پرسکیل نیز در کتاب «مباحثه به منزله روشی برای استادان دانشگاه» (۱۹۹۹) مباحثه را اینگونه تعریف می کند:

مباحثه کوششی جدی و لذت بخش و بی بدیل به وسیله یک گروه برای تبادل ایده ها و دیدگاه ها و به نقد گذاردن آنها در یک ارتباط متقابل و دو سویه است.

 به اعتقاد استفن بروکفیلد مباحثه پنج هدف را دنبال می کند:

  1. رسیدن به فهمی انتقادی و روشن از موضوع مورد بحث.
  2. ارتقاء خود آگاهی افراد شرکت کننده در مباحثه و بسط ظرفیت «خود-انتقادی» (self-critique) آنها.
  3. افزایش حس احترام و ارزش گذاری به هنگام مواجه با آراء و نظرات دیگران.
  4. ایفای نقش کاتالیست برای کمک به دیگران که به روش آگاهانه تر و روشن تری در جهان رفتار کنند.
  5. مباحثه روش خوبی برای با هم بودن و با هم زیستن است.

دکتر فاضلی می نویسد:

تجربه من از دوران دانشجویی و همچنین تدریس در دانشگاه های ایران نشان می دهد که ما در دانشگاه ها مذاکره کردن (چانه زنی درباره حجم مطالب درسی، نمرات، وقت کلاس ها، و … بین استاد و دانشجو) و گپ زدن (گپ زدن های معمول کلاس های درس که گاهی تعمدآ برای وقت کشی انجام می شود و….) را دائمآ تجربه می کنیم، اما به ندرت از مباحثه به منزله «روش آموزش» استفاده می کنیم. توجه داشته باشیم مباحثه به منزله روش با پرسش و پاسخ دانشجویان و استادان متفاوت است. به طور طبیعی اشکال گوناگونی از «صحبت گروهی» در هر اجتماعی از جمله کلاس درس دانشگاهی رایج و معمول است. اما مباحثه از دیگر اشکال صحبت گروهی (group talk) متفاوت است زیرا همان طور که گفتیم «مباحثه در جستجوی افزایش دانش، فهم و رای و نظر شرکت کنندگان در بحث است» (۱۷ :۱۹۸۸Bridge ).

چرا مباحثه؟

جیمز دیلون در آخرین بخش کتاب «کاربرد مباحثه در کلاسهای درس» قانع کننده ترین دلیل برای انجام مباحثه را آورده است. وی می نویسد:

ما مباحثه می کنیم تا جمع حاضر در کلاس، کندوکاو در آن لحظه را تجربه کنند، تا با هم­گروهی ها در تعامل، کشف و تعمق مشترک سهیم باشیم. مباحثه، راه خوبی برای ما است تا با هم باشیم؛ از آن، برای روبرو شدن با پیچیدگی های متداول مان درباره ی آنچه فکر می کنیم و روشی که عمل می کنیم، استفاده کنیم و آن را در جهت پرورش جوانان به کار ببریم؛ و آنها را به مُحسّناتی خاص ترغیب کنیم. پس مباحثه راهی است برای بزرگسالان و کودکان تا در ارتباط اساسا انسانی و فعالیتی لزوما آموزنده با هم باشند؛ و این، همان حُسن مباحثه و علت وجودی آن است. 

آداب و شرایط مباحثه از دیدگاه حکمای ایرانی

خواجه نصیرالدین طوسی از بزرگان دانش و خِرد ایرانی در کتاب «آداب المتعلمین» که برای آشنایی طلاب مبتدی با آداب طلبگی نگاشته است، مباحثه را چنین توصیف کرده است:

و طالب علم لازم است که به گفت‌گو و مناظره بپردازد. این گفت‌وگو باید همراه انصاف و آرامش و تفکر باشد. از فریاد و خشم باید دوری کرد؛ زیرا مناظره و گفت‌وگو هم‌اندیشی است و هم‌اندیشی برای دریافتن درستی است و رأی درست تنها با تفکر و انصاف حاصل می‌شود و با خشم و خروش به چنگ نمی‌آید. فایدۀ گفت‌وگو و مباحثه قوی‌تر از تکرار صِرف است. زیرا مباحثه، تکرار است به اضافۀ شی دیگر. مشهور است که «ساعتی مباحثه بهتر از یک ماه تکرار است.» اما باید توجه داشت که مباحثه با فرد منصف و راست طبع باشد و از گفت‌وگو با فرد عیب‌جو و ناراست پرهیز باید کرد. زیرا طبیعت راه‌زن است و اخلاق سرایت‌گر و هم‌نشینی اثرگذار.

آداب و شرایط مباحثه از دیدگاه متفکران اروپایی

به اعتقاد بروکفیلد و پرسکیل برای آنکه بتوان مباحثه ی انتقادی سازنده ای داشت، شرکت کنندگان در بحث باید دارای خصوصیات و خلقیات زیر باشند:

 

۱) صمیمیت و گرمخویی (hospitality)

خوش مشربی و گرمخویی استاد باعث می شود که دانشجویان احساس کنندگان برای شرکت به بحث و نقد کردن دعوت شده اند. از اینرو در کلاس باید فضای صمیمیتی حاکم شود که همه احساس کنند نظرات شان محترم و ارزشمند است. شرط صمیمیت نیز این احساس است که دیگران، بخصوص استاد، آماده اند در صورت متقاعد کننده بودن، سخنان یکدیگر را بپذیرند.

۲) مشارکت (hospitality)

کلاس و بحثی دموکراتیک تر است که اکثریت اعضای آن در بحث آزادانه و انتقادی شرکت کنند. برای این منظور هرکس باید بتواند راهی برای فهم موضوع بحث پیدا کند. گاهی توضیحات استاد، و گاهی به کارگیری تصویر و فیلم و شواهد تجربی موجب این امر می شود. دانشجو باید اهمیت حضور و مشارکت در بحث را احساس کند. این امر وظیفه استاد است که نشان دهد چگونه و چرا گفته های یک دانشجو اهمیت دارد. گاهی لازم است استاد با دانشجویانی که در بحث کلاس کمتر شرکت می کنند به نحو خصوصی گفتگو کند و راه های شرکت آنها در کلاس را از آنها بپرسد. بهرحال، استادان نباید آنقدر حرف بزنند که وقت برای مشارکت دانشجویان نماند.

۳) توجه عمیق (close attention)

رابرت بلا در کتاب «جامعه خوب» (۱۹۹۱: ۲۵۴) می نویسد: «دموکراسی یعنی توجه کردن». اما توجه کردن کار ساده و کوچکی نیست. همان طور که بلا می گوید: «این امر مستلزم بکار گیری تمام قوای فکری، احساسی و اخلاقی ماست.» گادامر (۱۹۸۹) دیالوگ را مستلزم این می داند که هر دو طرف گفتگو در گفته های یکدیگر چنان ریز و دقیق شوند که کاملآ جذب و مستغرق شنیدن هم گردند. شرط توجه دقیق نیز آن است که دانشجو احساس کند در کلاس همیشه وقت کافی برای ابراز نظراتش وجود دارد و تنها استاد یگانه فرد محق برای ابراز دیدگاه هایش در کلاس نیست.

۴) تواضع و افتادگی (humility)

یکی از شروط مباحثه دموکراتیک در کلاس درس این است که افراد در جایی که نمی دانند و از امری آگاهی ندارند، آشکارا به عدم وقوف و آگاهی خود ازعان کنند. همچنین افراد، بخصوص استاد، باید تصدیق کنند که دانش ما محدود است و ممکن است در دیدگاه و نظرات مان اشتباه کنیم. از این طریق میدان را برای طرح دیدگاه های دیگر فراهم می سازیم و در عین حال زمینه مطلق اندیشی را کاهش می دهیم و امکان تساهل و تسامح در بحث رشد می یابد. استادان باید دائمآ به دانشجویان محدودیت دانش و آگاهی خود را گوشزد کنند تا دانشجویان نیز جسارت طرح نظرات شان که احساس می کنند ممکن است نادرست یا ناقص است را بیشتر پیدا کنند.

۵) هم اندیشی متقابل و دو جانبه (humility)

باید نشان دهیم به همان اندازه که در فکر ارتقاء و رشد خود هستیم به فکر دیگران نیز هستیم. برای این امر باید در کلاس فضایی فراهم شود که همه دانشجویان احساس کنند از کلاس و بحث بهره مند می شوند. دانشجویان وقتی ریسک کرده و انتقادی بحث می کنند که بتوانند از مباحث سود ببرند. این امر می طلبد که همه دانشجویان گونه ای بحث کنند که علایق و خواست های همکلاسی های شان را در بحث در نظر بگیرند. گوش دادن متقابل نیز بخشی از تلاش برای هم اندیشی در کلاس است. استادان نیز برای ایجاد حس هم اندیشی باید مرزهای سنتی استاد-دانشجو را کم رنگ کرده و حس برابری و هم صحبتی بین خود و دانشجویان ایجاد کنند.

۶) ژرف اندیشی (deliberation)

ژرف اندیشی در مباحثه مستلزم پرداختن به موضوع بحث به نحو همه جانبه، مستند، و منطقی است. کلاسی دموکراتیک است که محل بحث و مناظره میان دیدگاه های مختلف باشد. این امر مستلزم حاکمیت فضای احترام و حس برابری از یک سو، و دانش و بینش ژرف شرکت کنندگان از سوی دیگر است. تعریف یورگن هابرماس از «موقعیت گفتگوی ایده آل» (ideal speech situation) (1984) بیان روشنی از موقعیت مباحثه ژرف دموکراتیک است. 

هابرماس می گوید «موقعیت گفتگوی ایده آل» موقعیتی است که در آن همه شرکت کنندگان در گفتگو از امکان برابر برای طرح بحث و استدلال خود را داشته باشند، تمام اشکال ممکن استدلال ارائه شود، و به همه فرصت کافی و برابر برای طرح نظرات، انتقادات و پرسش های شان داه شود، به نحوی که در پایان احساس شود در پرتو بهترین استدلال ها، موضوع بحث بررسی و حل شده است.

۷) تصدیق کردن و ارزش گذاردن (ideal speech situation):

بحث دموکراتیک و مدنی که مبتنی بر احترام و ارزش نهادن به عقاید و آراء مختلف است، نیازمند ابراز آشکار و علنی ستایش و تحسین بحث کنندگان از نظریه ها و نقطه نظرات خلاق، نوآورانه و مورد پذیرش است. از اینرو هم استاد و هم دانشجویان لازم است در موقعیت هایی به تصدیق و تایید و حتی ستایش هم بپردازند. این امر افراد را بهم نزدیک تر می کند و سطح اعتماد آنها را بالاتر می برد. در عین حال تایید گروه و کلاس پاداشی است که به فرد بخاطر کمک به پیشبرد بهتر بحث و اهداف کلاس می کند، و نوعی انگیزه برای ادامه بحث و مشارکت بیشتر دانشجویان فراهم می سازد. برای مثال، استادان باید اجازه دهند دانشجویان با کف زدن به تشویق همکلاسی های خود هنگام ارائه نظری جالب، قابل قبول، انتقادی، و نوآورانه بدهند.

۸) استقلال (autonomy)

هر فرد در جامعه دموکراتیک مطابق فردیت و شایستگی هایش دارای دیدگاه ها و نظراتی است که ممکن است با نظرات دیگران متفاوت و حتی مخالف باشد. کلاس درسی دموکراتیک است که جسارت و شهامت لازم به دانشجویان برای ابراز اینگونه عقاید کاملآ فردی را بدهد و استقلال و فردیت دانشجو را برسمیت بشناسد. دانشجو نیز متقابلآ در مقابل این امتیاز باید آمادگی بازبینی و ارزیابی مجدد نظرات فردی اش در پرتو بحث های کلاس را داشته باشد. بهرحال، ما می دانیم که شرط تحقق بحث دموکراتیک حضور افرادی است که با جدیت، احساس، اعتقاد و باور شخصی عمیق نظرات شان را مطرح و از آن دفاع می کنند.

rubru fazeli 1

الزامات مباحثه از دیدگاه دکتر نعمت ا... فاضلی

دکتر فاضلی در این زمینه معتقد است:

مباحثه مستلزم نقد است. وقتی مباحثه کنندگان موضع انتقادی داشته باشند، خود را متعهد و ملزم به پرسش کردن و زیر ذره بین قرار دادن تمام موضوعات به نحو دقیق می دانند. همچنین انتقاد و بحث کردن مستلزم «نگرش باز» به مسائل و آمادگی برای باز اندیشی درباره آنچه تاکنون مسلم و قطعی و درست می دانسته ایم است. 

متقابلآ باز اندیشی مفروضات آشکار و پنهان منجر به شناخت و بررسی مسائلی که سهواً بدیهی پنداشته شده اند می شود. و این امر رشته مستمر پرسش، نقد، استدلال و نقد استدلال را ایجاد می کند. آمادگی ذهنی مباحثه کنندگان در فضای باز فکری، به معنای آمادگی افراد برای متقاعد شدن و تغییر دیدگاه های خود در صورت مواجه با مباحث متقاعدکننده است. البته نباید انتظار داشت که همه در بحث به توافق برسند، زیرا عدم توافق می تواند به ادامه بحث و شکافته شدن ظرایف و دقایق بیشتر بحث شود.

مراحل مباحثه

طبق گفته دیلون پنج مرحله برای مباحثه وجود دارد؛ مقدمه مباحثه، ارائه پرسش مباحثه، بررسی اولیه پرسش، مباحثه و نتیجه گیری پایان مباحثه.

مباحثه، محورِ تفکر انتقادی

«مرسر» (Mercer) یکی از صاحب نظران حوزه «تفکر انتقادی» (critical thinking) درباره ضرورت روش مشارکتی و کارآیی آن می نویسد:

یادگیرندگان و دانشجویان برای آنکه خودشان به فهمی از دانش دست یابند، نیازمند آن هستند که با دانش جدیدی که فرا می گیرند درگیر شوند. این امر نیز تنها از راه شنیدن اطلاعات حاصل نمی شود. حتی اگر این اطلاعات به نحو سیستماتیک و منطقی توسط متخصص به آنها منتقل شود باز آنها قادر به رسیدن فهم خودشان از آن اطلاعات نخواهند بود. اگر یادگیرندگان بخواهند دانش جدیدی را که فرا می گیرند از آنِ خودشان کنند، نیازمند آن هستند که آن را بکار گیرند و در شرایط مختلف کاربرد آن را خودشان امتحان و تجربه کنند. علم از راه انباشته شدن فراگیران دانش فراهم نمی شود، بلکه علم در فرایند کنش ارتباطی مردم شکل می گیرد. (Mercer 1995: 19. In Nazari 2003: 61).

لزوم تحول در برداشت مسئولین و جامعه از مفهوم آموزش و تعلیم و تربیت

دکتر فاضلی با مسلم دانستن «تغییرات اساسی در ابعاد مختلف نظام آموزش عالی و بیش از هر چیز تحول برداشت ما از مفهوم آموزش و تعلیم و تربیت» می نویسد:

اکنون یادگیری در دانشگاه های ایران اغلب یعنی حضور یافتن در کلاس های خشک و بی روح و استماع اجباری سخنرانی فردی به نام «استاد» است. کلاس درس بدون در نظر گرفتن تنوع فرهنگی و اجتماعی دانشجویان و نیازهای آنها، تمام افراد را تنها به صرف آنکه «دانشجو» هستند در مقوله ای واحد گنجانده و در مقابل استاد نشانده است. نه تنها نیازهای آنها نادیده گرفته شده است، بلکه «تفاوت» های میان دانشجویان که گنجینه غنی از تجارب اجتماعی است و می تواند در فرایند تولید دانش نقش فعال داشته باشند، نادیده گرفته می شود و دانشجویان از مشارکت در کلاس محروم می شوند. 

در وضعیت فعلی، دانشگاه جدای از جامعه و نیازهای اجتماعی است و استادان مجری آموزش و عرضه کننده آن هستند، و دانشجویان منفعل و تنها دریافت کنندگان اطلاعات محسوب می شوند. بدون تردید با چنین فهمی از آموزش نمی توان دانشجو مشارکت جو، نقاد، خلاق و علاقه مند به علم و دانش را انتظار داشت. در روش آموزش «استاد-محور» (Teacher-centred) کنونی، دانشجو در فرایند یادگیری مشارکتی ندارد. «آموزش مشارکتی» (participatory education) و «یادگیری همکارانه» (collaborative learning) هنوز برای دانشگاه های ما نا آشنا هستند. 

در سیستم سنتی کنونی هم در مدرسه و هم در دانشگاه آموزش به معنای «انباشتن ذهن متعلمان (دانش آموزان/جویان) از مطالب گوناگون است»، نه «ترغیب ذهن آنها به خلق افکار نو و بدیع». در روش آموزش جا افتاده کنونی در ایران، معلمان و استادان اطلاعاتی را که در متن کتاب های درسی و جزوات است به صورت خطابه به ذهن دانش آموزان/جویان انتقال می دهند و متعلمان نیز از گفته های استادان یادداشت هایی می نویسند و بعد از امتحان و پایان دوره تحصیلی آن ها را فراموش می کنند… 

در روش سنتی موجود با اندیشه ها و دیدگاه های دانشجویان به سردی برخورد می شود و اجازه طرح و بحث به آنها داده نمی شود. بخصوص طرح ایده های انتقادی با محدودیت های مختلفی روبروست. روش های آموزش سنتی غیر دموکراتیک، غیر مشارکتی، و سرکوبگرانه هستند، و زمینه پیدایش خلاقیت در کلاس های درس را از بین می برند و مجال «مباحثه و گفتگو» را از دانشجویان می گیرند.

 وی برخی دلایل فراموش کردن معلومات آموخته شده توسط متعلمان را این گونه بر می شمرد:

  • به اجبار و نه به میل و اختیار آنهاست؛
  • در خلق و تولید آنها نقش و مشارکت ندارند؛
  • متعلمان اغلب آنچه در کلاس گفته می شود را بدرستی «درک و فهم» عمیق نمی کنند.

فواید مباحثه

ریچارد رورتی یکی از فیلسوفان برجسته زمان ما ارزش اخلاقی مباحثه را اینگونه بیان می کند:

گردآوردن مردم برای گفتگو و وادار کردن آنها به اینکه قوه تخیل شان را برای خلق معانی تازه، و ترغیب و هدایت افراد به اینکه قلمرو تعامل شان را بسط دهند، یک تلاش اخلاقی است (۱۹۸۹: ۱۹۲).

در دانشنامه اسلامی فواید زیر برای مباحثه ذکر شده است:

۱. تأثیر در سرعت یادگیرى

مباحثه نه تنها مفاهیم تدریس شده را در ذهن منقش مى کند بلکه بسیارى از مطالب مرتبط به آن را در ذهن متعلم ماندگار مى سازد. همچنین مباحثه یادگیرى را به نوع محکمى تقویت مى کند. بدین وسیله است که فرد کم کم درمى یابد که استعداد و توان یادگیرى و یادآورى بالایى دارد، در هر مباحثه که یک جوینده دانش بتواند در بیان مطالب درسى موفق شود، علاقه وى به مباحثه افزون مى شود و این امر مرتباً بر سیستم یادگیرى او تأثیر مى گذارد.

۲. شکوفا شدن استعدادها

گاهى اوقات فردى احساس حقارت مى کند ولى با بحث و مناظره پى به استعدادها و توانایی هاى خویش مى برد و زمینه بروز استعدادها برایش فراهم مى شود و به خودشناسى بیشترى مى رسد. مباحثه اثر عمیقى در شکفتن استعداد و شکل گیرى گرایش هاى علمى فرد دارد. استعددهاى وی به تدریج در طول مباحثات مکرر رخ مى نماید و احساس مى کند در یک یا چند روش و علم مشخص توانایى بیشترى دارد.

۳. شناخت اشتباهات خویش

برخى اوقات انسان گمان مى کند درک او از مطلب صحیح بوده است. در صورتى که با بحث و مناظره افقهاى فکرى دیگرى به رویش گشوده و متوجه اشتباه خویش مى شود. آگاهى یافتن از نقاط ضعف باعث مى شود فرد به سوى یادگیرى بیشتر و برطرف کردن سریعتر مشکلات علمى پیش رود و توفیق خود را در مباحثات بعدى تضمین کند و به پرسش ها پاسخ علمى و منطقى دهد.

۴. کشف سطح معلومات

مباحثه به فرد مى فهماند که در چه سطحى از علم قرار دارد، معمولاً چه نوع مطالبى را فراموش مى کند و مانند آن. در صورت ادامه چنین روشى، فرد مباحثه کننده به تدریج شیوه دقت و نکته سنجى و روش یافتن نقاط ضعف و نیز روش صحیح اصلاح مطالب ضعیف و بى منطق را مى آموزد و این گونه دقتها به سرعت انتقال مفاهیم و توانایى نقد صحیح و سریع یارى مى دهد.

۵. تسلط بر روش تدریس

از برکات مهم مباحثه این است که بیشترین کمک را به فرد مى کند که چگونه مفاهیم درسى را تمرین کند. مثلاً کسی که در یک مباحثه نقش استاد را ایفا مى کند، نه تنها باید مطالب آن درس را دقیقاً بداند بلکه باید توان آن را در خویش بیابد که آن مطلب را تدریس کند. منظور این است که حفظ طوطى وار مطالب، طلبه را در هنگام مباحثه رسوا مى کند. از این رو وى مجبور است ضمن آنکه مطالب را تدریس مى کند، نکات فنى «تدریس» را در نظر بگیرد. بدین ترتیب جلسه مباحثه به یک کلاس نمونه تبدیل مى شود که در آن افراد به تمرین معلمى مى پردازند و یافته هاى علمى و مهارتهاى خود را عرضه مى کنند.

فواید مباحثه در آموزش دانشگاهی

دکتر فاضلی، پانزده امتیاز زیر را برای بکارگیری مباحثه در آموزش دانشگاهی ذکر کرده است:

  1. مباحثه به دانشجویان کمک می کند تا تنوع دیدگاه ها کشف و با دیدگاه مختلف درباره یک موضوع آشنا شوند.
  2. مباحثه دانشجویان را از پیچیدگی و چندگانگی و ابهام در موضوعات مختلف آگاه می سازد و ظرفیت آنها برای تحمل این چندگونگی و چندگانگی و ابهام ها افزایش می دهد.
  3. مباحثه دانشجویان را ترغیب و تشویق می کند تا به بررسی و بازبینی مفروضات خود که بدیهی یا مطلقآ درست می پنداشتند بپردازند.
  4. مباحثه توانایی دانشجویان برای «گوش دادن» همدلانه، احترام آمیز و دقیق بالا می برد.
  5. مباحثه باعث رشد و گسترش دیدگاه های جدید و تفاوت ها می شود.
  6. مباحثه تیزهوشی، ذکاوت و زرنگی فکری دانشجویان را افزایش می دهد.
  7. مباحثه دانشجویان را با موضوع بحث عجین کرده و پیوند ماندگارتر و دائمی تری بین دانشجو و موضوع ایجاد می کند.
  8. مباحثه زمینه ای برای احترام و ارج نهادن به نظرات و تجارب دانشجویان فراهم می کند.
  9. مباحثه به دانشجویان کمک می کند تا با فرایندها، سنن و آیین ها و عادات گفتگو دموکراتیک آشنا شوند.
  10. مباحثه به دانشجویان کمک می کند تا بیاموزند چگونه عملآ میان ایده ها و نظرات مختلف ارتباط برقرار کنند.
  11. مباحثه بر نقش دانشجویان به منزله همکار در تولید و خلق دانش تایید و به آنها نشان می دهد.
  12. مباحثه عادات لازم برای یادگیری مشارکتی و همکارانه را ایجاد و تقویت می کند.
  13. مباحثه سعه صدر دانشجویان گسترش می دهد و در عین حال آنان را قاطع تر می کند.
  14. مباحثه باعث رشد مهارت های دانشجویان برای تحلیل و ترکیب و نتیجه گیری از مباحث می شود.
  15. مباحثه مرحله ی گذار و انتقال دانشجو از تجربه یک محیط دموکراتیک کوچک (کلاس) بسوی تشکیل جامعه دموکراتیک است.
rubru discussion 2 1

شیوه مباحثه حوزوی

مباحثه از آداب درسی و یکی از مهم‌ترین روش‌های تحصیلی نظام آموزشی حوزه علمیه است که از دیرباز تا‌کنون در میان طلاب علوم دینی شیعه مرسوم بوده است. اساتید علوم دینی چهار مرحله را برای ماندگاری درس در حافظه و فهم بهتر آن پیشنهاد می‌کنند: پیش مطالعه که قبل از شروع درس صورت می‌گیرد، حضور در درس، مطالعه پس از درس و مباحثه.

مباحثه معمولاً پس از درس برگزار می‌شود. بین دو تا چند نفر در هر مباحثه شرکت می‌کنند. اساتید توصیه می‌کنند که مباحثات سه نفره باشد تا نه شلوغ باشد و نه در صورت غیبت یکی تعطیل شود. در هر جلسه یک نفر عهده‌دار بازگویی درس پیشین می‌شود و دیگران به نقد و اشکال و تصحیح می‌پردازند. متکلم مباحثه یا به ترتیب خاصی مشخص می‌شود یا با قرعه. گاهی با خود کتاب قرعه می‌زنند و آن‌که عدد فرد صفحه‌اش بیش‌تر باشد، گوینده می‌شود. مباحثه در سال‌های دروس مقدمات و سطح، کتاب‌محور است و غالباً پس از چندین ساعت پس از اخذ درس از استاد انجام می‌شود. اما در دوره خارج بیش‌تر پیش از درس است، که به آن پیش‌مباحثه گفته می‌شود.

محمدعلی رضایی اصفهانی در مقاله «شیوه‌های مباحثه درس خارج» با استناد به آمار مدعی است «در حدود ۶۰% از طلاب درس خارج، مباحثه می‌کنند.» وی ۵ روش را برای مباحثه پیشنهاد می دهد:

روش اول، روخوانی

در این روش طلاب بنابر آنچه که در کلاس درس نوشته‌اند مباحثه می‌کنند و هر یک از آن‌ها از روی نوشته خود برای دیگری می‌خواند. در یک آمارگیری مشخص شد که ۴۵% طلاب این‌گونه عمل می‌کنند.

روش دوّم، تقریر مباحث استاد

در این روش، بنا بر تقریر دوباره درس استاد است. هر بخشی را برای هم‌مباحث توضیح می‌دهند و در مورد مطالب هر قسمت از درس که برایشان روشن نبود به تبادل نظر می‌پردازند تا مطالب را به خوبی دریافت کنند. ولی از روی نوشته نمی‌خوانند. این دو روش برای درس خارج مفید نیست و به اهداف آن یعنی رسیدن به قوه استنباط کمک نمی‌کند و هدف مباحثه در درس خارج که رشد علمی طلبه است به دست نمی‌آید. این دو شیوه تنها از جهت فهم کلام استاد مفید است و محفوظات شاگردان را گسترش می‌دهد و برای مرحله سطح ـ که هدف آن فهمیدن متن درسی است ـ مفید است.

روش سوم، نقد و بررسی

در این روش بعضی از طلاب، در مباحثه به نقل کلمات استاد و تقریر آن می‌پردازند و سپس آن را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهند. در این روش، طلاب بعد از درس با مراجعه به منابع و مآخذ و تفکر و تأمل، بیانات استاد را مورد بررسی قرار می‌دهند و در پایان نظریه استاد را قبول یا رد می‌کنند، در این نوع مباحثه در مورد پذیرش یا رد استدلال‌ها، مباحثه جدی شکل می‌گیرد. در این نوع مباحثه، قدرت استنباط فزونی می‌یابد و فکر پرورش داده می‌شود و هدف مباحثه که رفع اشتباه دو طرف و تقویت فکر و استدلال آن‌هاست تأمین می‌شود. این شیوه برای افراد مبتدی دشوار است لکن پس از مدتی شرکت در درس خارج، میسر خواهد بود.

روش چهارم، مباحثه و تحقیق جمعی

این روش برای کسانی که در درس خارج سابقه بیشتری دارند یا از درس مستغنی شده‌اند، مفید است. در این شیوه، ابتدا موضوع بحث مشخص و سپس به منابع و مآخذ مراجعه می‌شود و در مرحله بعد طلبه با تفکر و تأمل، نظریه خود را انتخاب می‌کند و در مرحله سوم، مطالبِ آماده شده به دوستان هم‌مباحث ارائه می‌شود. در مجموع این شیوه مفید و ارزنده است.

روش پنجم، پیش مباحثه

در این شیوه، طلبه قبل از درس، درس آینده را مطالعه می‌کند و با مراجعه به منابع و مآخذ، ادله و آرا را منقح می‌کند. در مرحله بعد، با تأمّل و تفکر دست به انتخاب نظریه ابتدایی می‌زند و در مرحله سوم، در پیش مباحثه «قبل از درس استاد» شرکت می‌کند و مثل یک استاد درس آینده را تقریر و بر آن استدلال می‌کند و پس از پاسخ دادن به اشکالات، مطالب را جمع‌بندی می‌کند. 

سپس در درس استاد حاضر می‌شود و به نقاط ضعف و قوت خود پی می‌برد. به نظر می‌رسد بهترین شیوه مباحثه درس خارج همین شیوه است زیرا این روش قدرت استدلال و حلّ مسئله را در طلبه تقویت می‌کند و قدرت تفکر و اندیشه او را بالا می‌برد و در یک سیر منطقی عمل یادگیری اتفاق می‌افتد، قدرت بیان را تقویت می‌کند. در نتیجه گوینده و شنونده هر دو به نقاط ضعف و اشتباهات خود پی می‌برند.

برخی موانع در برگزاری جلسات مباحثه

همانطور که در این متن هم گفته شد، مباحثه سنتی قدیمی در نظام آموزشی ایرانی است که در حوزه های علمیه هنوز برقرار است ولی در آموزش و پرورش و نظام آموزش عالی ایران به فراموشی سپرده شده که این فراموشی دلایل مختلفی دارد. خودِ کم جمعیت بودن کلاسهای حوزه و وجود حجره ها و حضور شبانه روزی طلاب در مدارس علمیه، فرصت انجام مباحثه بعد از ساعت درسی را برای آنها در حجره ها، مساجد، امامزاده ها و صحن حوزه ها فراهم کرده است.

اما در آموزش و پرورش با توجه به شلوغ بودن کلاسها و جمعیت زیاد دانش اموزان به طوری که گاهی اوقات جمعیت یک کلاس به چهل نفر نیز می رسد و شلوغ بودن مدارس که چند صد دانش آموز را در خود جا داده است و شبانه روزی نبودن اکثر قریب به اتفاق مدارس کشور، امکان عملی انجام مباحثه که مستلزم وجود وقت و فضا برای ایجاد گعده های چند نفره –ترجیحا سه نفره – می باشد فراهم نیست. دانش آموزان هم بعد از پایان کلاس به منازل خود می روند.

این مشکل در نظام آموزش عالی هم به نحوی برقرار است.

حتی طلابی که دوره سطح را گذرانده اند و در درس خارج شرکت می کنند هم به علت مشغله های کاری و زندگی حضور در مباحثه برایشان مشکل است. از طرفی بسیاری از طلاب علوم دینی –به خصوص از پایه ۴ به بالا- بخشی از سال را برای تبلیغ به مناطق مختلف کشور اعزام می شوند همچون ماه محرم و صفر، ماه رمضان.

در سالهای اخیر حوزه های علمیه خواهران نیز در کشور رونق گرفته است، برای این عزیزان هم امکان انجام مباحثه فراهم نیست. در ایامی که حوزه ها و طلاب تعطیل هستند نیز مباحثه انجام نمی شود.

مباحثه آنلاین با سرویس ویدئو کنفرانس ، وبینار و آموزش مجازی روبرو

سرویس ویدئو کنفرانس ، وبینار و آموزش مجازی روبرو خیلی خوشوقت است که توانسته است با فراهم کردن امکان گفتگوی آنلاین، بدون نیاز به نصب هیچ نرم افزاری و صرفا با یک ثبت نام ساده که چند ثانیه بیشتر طول نمی کشد برگزاری مباحثه آنلاین را برای تمام جویندگان علم و دانش در سراسر کشور فراهم کند.

از ویژگی های منحصر به فرد سرویس جلسات آنلاین ویدیوئی روبرو ، رایگان بودن انجام کنفرانسهای دونفره و سه نفره است. علاوه بر اینها به علت ارائه خدمات سرویس دانش بنیان روبرو بر بستر شبکه ملی اطلاعات، ترافیک مصرفی سرویس روبرو جزو تعرفه ترافیک مصرفی نیم بهاء محسوب شده و شما می توانید ویدئو کنفرانس و جلسه آنلاین خود را با ۵۰ درصد تخفیف در ترافیک مصرفی برگزار کرده و نگران اتمام زود هنگام بسته اینترنت خود نباشید.

پس طلاب عزیز، روحانیون گرامی، خواهران طلبه، دانش آموزان جویای دانش و دانشجویان علم دوست ایران زمین! همین اکنون با یک کلیک مباحثه آنلاین را با هم مباحثه ای های خود شروع کنید و بدون نیاز به فیلتر شکن و بدون نگرانی از کند شدن اینترنت یا اختلال در صدا و تصویر، از خدمات سرویس ویدئو کنفرانس ، وبینار و آموزش مجازی روبرو بهره مند شوید.

این یادداشت را با سخنی از مصلح الدین سعدى شیرازی به پایان می بریم:

سه چیز پایدار نماند: مال بى تجارت، علم بى بحث و مُلک بى سیاست.

منابع

  1. نعمت ا… فاضلی، مباحثه روشی برای تدریس در دانشگاه نگرش مردم نگارانه به آموزش مشارکتی، فصلنامه علوم اجتماعی
  2. تیم اسپرود، تحلیل مباحثه مروری بر کتاب کاربرد مباحثه در کلاسهای درس نوشته جیمز دیلون، ترجمه سمیرا پزشک پور، فصلنامه فرهنگ شماره ۶۹
  3. مدخل مباحثه در دانشنامه اسلامی
  4. مدخل مباحثه در دانشنامه ویکی شیعه
  5. محمدعلی رضایی اصفهانی، نگاهی به شیوه های مباحثه و تقریرنویسی
  6. سخنى پیرامون مباحثه، ماهنامه حوزه، اردیبهشت ۱۳۶۳ ، شماره ۴
  7. تعلیم و تربیت مفید و متناسب با نیاز جامعه، مهدی پژوهنده، منتشره در فصلنامه پژوهش های اجتماعی اسلامی
  8. مهارت های طلبگی «آشنایی با شیوه ها وفواید مباحـثه»، سایت تبیان

همین امروز اولین ویدئو کنفرانس یا وبینار خود را با روبرو برگزار کنید.